Добры вечар, шчодры вечар усiм людзям на здароўе

18 января 2014г. в 13.00 часов в Римско-католическом Кафедральном Соборе Непорочного Зачатия Девы Марии в Москве состоится благотворительный концерт Рождественские песнопения народов мира. С новой программой «Добры вечар, шчодры вечар усiм людзям на здароўе» выступит белорусский фольклорный ансамбль «Кiрмаш» (худ.рук.Копчинская И.Г.). Прозвучат калядки и щедровки определенной региональной принадлежности, записанные известными белорусскими фольклористами в 20-м веке.

адрес: Малая Грузинская ул., 27/13; метро Краснопресненская, 1905 года, Белорусская; справки по телефону: 8(495) 231-1638

Сярод старажытных урачыстасцей народнага календара – Каляды, якія доўжыліся з вечара 24 снежня па 6 студзеня паводле ст. ст., былі ў тэмпаральным плане самым працяглым святкаваннем і адным з найбагацейшых святочных перыядаў года па насычанасці абрадавымі дзеямі, варожбамі і песнямі.

Усе 12 дзён свята, ідэалагічна звязаных з зімовым сонцаваротам, у беларускай народнай традыцыі трактаваліся як калядныя. Практычна ж Каляды рэалізаваліся ў некалькі этапаў, якія мелі свае найменні: першая, або посная, Куцця – ў пярэдадзень саміх Каляд, другая, багатая Куцця, або Шчадруха, - напярэдадні Новага года і трэцяя, Праводная, - перад Вадохрышчам. Калядныя вечары называліся крывымі, або святымі, вечарамі і суправаджаліся хаджэннем калядоўшчыкаў і шчадравальнікаў, ігрышчамі моладзі, карагодамі ды абрадавымі гульнямі. Уся калядная часавая прастора, такім чынам, рытуалізавалася, мела сакральны статус.

Абрадавыя акцыі Каляд у беларускай і ўкраінскай этнічных традыцыях аднолькава роўна былі скіраваны на магічнае забеспячэнне будучага ўраджаю, захаванне яго ад стыхій (марозу) і памыснае развіццё свойскай жывёлы – падстаў дабрабыту сям'і, роду, гарантаў працягу ix жыцця. На Каляды вялікае значэнне прыдавалася каляндарным прыкметам прыкладнога аграрнага сэнсу. Не малая ўвага, асабліва ў Шчодры вечар, надавалася варожбам пра будучы лёс членаў земляробскай сям'і і самой гаспадаркі.

Абрады Каляд, у прыватнасці Куцці, абавязкова прадугледжвалі ўдзел у сакральнай вячэры душ памерлых родзічаў, заснаваны на веры аб іманентнай сувязі адышоўшых у іншы свет і жывых, уплыве продкаў на лёс гаспадаркі і ўсёй сям'і. Вось лапідарна той суплёт міфалагем, што задзейнічаны ў калядных абрадах, складаюць ідэалагічйы базіс свята.

Пры супастаўленні абрадаў беларускіх Каляд з абрадамі ўкраінскага Різдва і Щедрого вечора ёсць усе падставы канстатаваць ix тоеснасць паводле ідэйна-сэнсавых параметраў. Яны, можна сказаць, цалкам накладваюцца адны на другія. Агульныя і абставіны і ўся атмасфера абрадавых дзеяў, пачынаючы ад першай, поснай Куцці. На ёй дамінуюць культ продкаў, гаснадарчыя, аграрныя варожбы і магічнае запабяганне прыроднай стыхіі (марозу), каб не пашкодзіў пасевам, будучаму ўраджаю.

Агульная ўстаноўка на абрадавую вячэру, яе ход і парадак, характар рытуальных страў, абавязкова дванаццаць, выдзяленне часткі ежы для продкаў і тэксты звароту да стыхіі ў дзвюх этнічных традыцыях зусім адэкватныя. Розніца заўважаецца, па сутнасці, не ў элементах абраду, a ў дэталях формы. Так, напрыклад, ва ўкраінцаў падрыхтоўка абрадавай вячэры на Куццю пачыналася з прыносу з гумна і пастаноўкі на покуці апошняга снапа з нівы - «дзедуха». Сноп- «дзедух» - сімвалічнае ўвасабленне продка, што недвухсэнсоўна чытаецца ў этымалогіі самога слова. У беларусаў жытні сноп- гаспадар, менавіта такое найменне дажынкавага снапа, на куце прысутнічаў ад лета, і таму ўносіць яго ў хату дзеля асвячэння ім сакральнай вячэры, як ва ўкраінцаў, не было патрэбы.

Крыху іншымі прыродна-геаграфічнымі ўмовамі дэтэрмінавана ў беларусаў ужыванне для асноўнай абрадавай стравы на Каляды куцці ячменнага зерня, а не пшанічнага, як ва Украіне. Характэрна, ячмень адносіцца да найбольш ранніх культурных здабыткаў чалавека і не выключана, што ў беларускім калядным абрадзе захаваны першасны погляд на магічную моц менавіта ячменнай, ячнай куцці. Ва Украіне ж побыт, прыродна-гаспадарчыя рэаліі дыктавалі іншыя кампаненты, што браліся ў антураж абраду, але не ў яго суццёвую семантыку. Аналагічнасць структуры і сэнсавага напаўнення беларускіх і ўкраінскіх калядных абрадаў, ix фактычна поўнае тыпалагічнае сыходжанне абумоўлены адной прычынай: як і ўсякія абрады, яны з'яўляюцца самай архаічнай, стабільнай часткай у фальклорна- этнаграфічным комплексе, бо сфарміраваліся на зары чалавечай цывілізацыі, у эпоху індаеўрапейскай супольнасці.

Іншую карціну ўяўляюць сабой песенныя тэксты Каляд, Шчодрага вечара. Пры пэўнай тыпалагічнай блізкасці, наяўнасці грона агульных матываў беларускія і ўкраінскія калядкі і шчадроўкі дэманструюць паважную разбежнасць, у масе сваёй сведчаць аб аўтахтоннасці жанру малой песеннай эпікі ў беларусаў і ўкраінцаў.

Паралельны аналіз корпуса беларускіх і ўкраінскіх калядных песень, калядак і шчадровак, можа даць, дае цікавыя назіранні над мастацкімі магчымасцямі, ментальнасцю двух суседніх этнасаў з амаль аднолькавым гістарычным лёсам. У пэўнай меры ён дае мажлівасць праясніць пытанне генезісу валачобных песень. Акрамя таго, паралельнае даследаванне беларускіх і ўкраінскіх калядных песень дазваляе высветліць кантэкст кантактнай зоны ў фальклорна- этнічным узаемадзеянні. Маюцца яшчэ пытанні, актуальныя для фалькларыстыкі, на якія кампаратывістыка, у тым ліку і вывучэнне беларуска-ўкраінскіх фальклорных узаемін на матэрыяле каляндарнай паэзіі, можа кінуць крыху святла.

Высокі акт тварэння свету ў калядных тэкстах з Галіччыны аддаецца перадусім прадстаўніку арніталогіі – голубу. Карціна паўстання Сусвету, Зямлі, якая мела быць велічнай, - простая, але выяўленча маляўнічая і не пазбаўлена філасафічнасці нават у дэталях: чаго варты, напрыклад, вобраз залатога каменя, дастанага сімва- лічным творцам з марскога дна? Агульная карціна тварэння ўключае вобраз узнікнення з хаосу жыццятворных элементаў, зямлі і касмічных аб'ектаў, і гэтым цікавая як у плане адлюстравання старажытнага светасузірання, так і ў мастацка-паэтычным.

Касмаганічныя матывы ў калядках былі актуальныя невыпадкова. Паводле тэорыі неаміфолагаў, навагоднія абрады маюць касмага- нічны характар. М. Эліадэ, ссылаючыся на «Рыгведу», сведчыў, што індусы ведзійскай эпохі лічылі 12 дзён сярэдзіны зімы правобразам і ўзнаўленнем года. На падставе светаўяўленняў старажытных вучоны рабіў выснову аб тым, што «Новы год паўтарае касмаганічны акт, дванаццаць дзён, якія раздзяляюць Ражство і Богаяўленне, і зараз яшчэ лічацца правобразам дванаццаці месяцаў года». Беларускія калядныя тэксты касмічны светастваральны акт так непасрэдна, як ўкраінскія, не маніфестуюць. Аднак, трэба сказаць, і не цураюцца касмічных матываў у пэўнай ix трансфармацыі.

Каляда ў беларускіх абрадавых песнях, паводле сваёй семантыкі, выступае ў некалькіх іпастасях. Вобраз яе ў асобных тэкстах мае флёр таямнічасці, рысы міфалагічнай істоты. Невыпадкова некаторыя вучоныя ў мінулым лічылі Каляду язычніцкім боствам. У адных тэкстах яна з'яўляецца персаніфікацыяй галоўнага зімовага свята, яго вобразным увасабленнем. Каляда «арганізуе» свята, наведвае гаспадароў, прымае ад ix дары-пачостку. У іншых з'яўляецца з нейкага загадкавага свету, прывозіць з сабою дудкі (музыку), як апякунка ўдзельнічае ў калядных забавах моладзі:

«...Прыехала Каляда ўвечары, // Прывезла дудак рэшата. // Паставіла дудкі на стаўпе, // А сама села на куце. // Зайграйце, дудкі, тоненька, // Скачыце, дзяўчаткі, харашэнька...».

Асобныя тэксты звяртаюць увагу адметнай экіпіроўкай выправы Калядкі на свята. Атрыбуты рыштунку яе выезду і само ўбранства маюць адзнаку выразна касмічнага паходжання. Вядома, у песні абавязкова ходзе аб паэтычна-выразныя ўвасабленні, але касмічны матыў у такім тэксце, што называецца, навідавоку:

Прыехала Каляда на белым кані, // Яе конічак - ясен месячык, // Яе дужачка - ясна зорачка, // Яе пужачка - ясна звёздачка, // Яе вазочак - з тоўстага лядку. // Яе кажушок - з белага снежку.

Маюцца іншыя мадэлі інтэрпрэтацыі касмічнага матыву ў беларус- кіх калядных песнях. Напрыклад, досыць шырока практыкуецца праекцыя касмічных аб'ектаў на вобразы гаспадара, гаспадыні і ix дзяцей. Такое паэтычна-вобразнае прыпадабненне вылілася ў своеасаблівую формулу «ясен месяц - сам пан гаспадар, ясна сонейка - жана яго, дробны звёзды - ix дзетачкі». Яна прысутнічае і ў паўночнабеларускіх калядках, і ў паўднёвабеларускіх шчадроўках, з той розніцай, што мяняюцца адно некаторыя дэталі сюжэта, у якім рэалізуецца матыў. Асобныя тэксты «прырастаюць» вобразным радам: рад касмічных аб'ектаў - сімвалічным вобразам хмары, а сялянскай сям'і – прадметам пастаяннага клопату земляроба, вобразам жыта. У выніку сюжэт узбагачаецца і арганічным абрадаваму тэксту матывам-элементам - заклінаннем на ўраджай:

За сяньмі, за сяньмі там за новымі, // Шчодры вечар, добры вечар! // Стаіць святліца нова зрублёна. // У той святліцы чатыры акенцы: // У першым акенцы - да яснае сонца, // У другім акенцы - да ясны месяц, // У трэцім акенцы - да дробныя звёзды, // У чацвёртым акенцы - ды цёмная хмара. // Ясны месяц - то сам гаспадар, // Яснае сонца - жонка яго, // Што дробныя звёзды - то дзеткі яго, // Што цёмная хмара - жыта яго. // А з каранечка - караністае, // А з саломкі - сцяблістае, // A ў коласе - каласістае.

Структура і семантыка маналога дажджу ў беларускім і ўкраінскім тэкстах тоесная: у ix акцэнтуецца яго дабратворны ўплыў на актуальнае для земляроба-спрыянне росту збажыны. Характэрна, у песні абагульнены агранамічны досвед народа: дажджы ў маі, тры дажджы, што згадваюцца ў розных варыянтах шчадроўкі, - гарант добрага ўраджаю:

...Ой, хваліўся дробны дожджык: // - Як пайду я тройчы на леці, // Так зрадуецца ўся пашэнька. // З зямелькі ідучы, цветам цветучы.

А яшчэ зусім формульна: «Ой, як я сыйду тры разы ў маю, // То зрадуецца жыта-пшаніца, // Жыта-пшаніца, ўсяка пашніца».

Агульная абрадавая ўстаноўка вяла да аднолькавага эстэтычнага вырашэння пры арганізацыі структуры вербальнага тэксту. Строгая іерархія размяшчэння членаў сям'і за сталом падчас Куцці ў шчадроўцы адлюстроўвалася ў сціслым абразку святкавання. Пры гэтым, як было і ў абрадзе, вядучым выступаў старэйшы ў сям'і, гаспадар. Беларуская шчадроўка яго ідэалізавала праз самавіты знешні выгляд, згодна з міфапаэтычнымі ўяўленнямі:

Добры вечар таму, хто ў етым даму, // Добры вечар добрым людзям! // A ў етым даму сам пан гаспадар, // Шчодры вечар добрым людзям! // Сам пан гаспадар да й на покуце, // Шчодры вечар добрым людзям! // Да й на покуце ўвесь у золаце, // Шчодры вечар добрым людзям! // Ой, каля яго да й жана яго, // Шчодры вечар добрым людзям! // Ой, каля яе дзетачкі яе, // Шчодры вечар добрым людзям!

Сапраўднай выяўленчай раскошы дасягнула ў шчадроўках выява ўраджаю, багацця, зычанага гаспадару калядоўшчыкамі. I гэта, зразумела, не выпадкова: якраз у спробе магіяй слова ўплываць на асновы дабрабыту сям'і, соцыуму і заключалася асноўная функцыянальная задача старажытнай абрадавай песні ў яе вытоках. Пры першым жа падыходзе да матэрыялу можна канстатаваць, што бачанне, паэтычна-вобразная выява багацця, дароў неба гаспадару, прадраканых калядоўшчыкамі, у беларускіх і ўкраінскіх калядных песнях істотна розніцца. Поспех, багацце гаспадаркі, клопат земляроба падаюцца ў калядных тэкстах з шырокімі вобразнымі абагульненнямі. Міфалагічныя асновы свядомасці творцаў і выканаўцаў каляндарна-абрадавай паэзіі давалі ёй немалыя выяўленча-вобразныя магчымасці. У асобных тэкстах выяўлены шырокі, цэласны падыход да разумення шчасця, добрай долі земляробскай сям'і, удачы яе гаспадара-галавы:

Пане гаспадар, Бог цябе заве, // Святы вечар! // Бог цябе заве, дар табе дае, // Дар табе дае, валы паруе, // Паруе валы, ўсё палавыя, // Усё палавыя да ўсё маладыя. // Пане гаспадар, Бог цябе заве, // Дар табе дае, коні стайлуе, // Стайлуе коні на тры стайненькі, // А вараныя ды й на чатыры. // Пане гаспадар, Бог цябе заве, // Бог цябе заве, дар табе дае, // Дар табе дае, стажкі шаруе, // Шаруе стажкі ў тры шарачкі, // A пшанічныя да й у чатыры. // Пане гаспадар, Бог цябе заве, // Бог цябе заве, дар табе дае, // Дар табе дае, сям'ю роўную, // Сям'ю роўную, усё маладую, // Усё маладую, усё пакорную.

Звяртае на сябе ўвагу характар гіпербалізацыі, выкарыстаны ў прыведзеным тэксце. Яна здзейснена без традыцыйна ўласцівага гэтаму мастацкаму прыёму шматкратнага перабольшвання прадмета, аб'екта выявы. Тут паэтычна-вобразная карціна багацця гаспадаркі застаецца ў межах рэальнага.

У некаторых тэкстах калядныя абрадавыя вешчуны гаспадарчага дабрабыту пры мастацка-вобразным абагульненні яго абыходзяцца без гіпербалізацыі. A здабыткі даброт, шчасця сям'і трактуюць на ix аснове, але непасрэдна праз успрыманне земляроба, у катэгорыі пачуццёвага – радасці. Селяніну-гаспадару вяшчуецца ў шчадроўцы, што «...Прачыстая йдзе, тры радасці нясе: // Першая радасць - у тваім доме, // Другая радасць - у тваёй аборы, // Трэцяя радасць - у чыстым полі. // У тваім доме - дробныя дзеткі, // У тваёй аборы - валы, каровы, // У чыстым полі - буйна жыта...».

У асобных выпадках вобразнае абагульненне не мае і намёку на магчымую канкрэтызацыю. I тым не менш акт заклёну – у наяўнасці. Напрыклад, калядоўшчыкамі вяшчаецца, канстатуецца адно: «Прачыстая йдзе жыта радзіці, // Жыта радзіці, статку пладзіці». Тут пажаданне-зычэнне – намёк і сімвалічны знак жаданага і магчымага для гаспадара.

У іншых тэкстах сакральный калядныя дары прадстаўлены не абагульнена для гаспадаркі, а дыферэнцыравана, у дачыненні да ўсіх членаў сям'і. У такой песні гаспадар вылучаецца сваім тыповым для земляроба дарам – гіпербалізаваным ураджаем. A ўзнагарода – сакральна дэтэрмінаванымі дарамі ў песні зноў жа даручаецца найвышэйшай сакральнай Асобе…/А. Ліс/